“Cəbr” və “Təfviz” haqqında olan hər iki fikrin səhv və yanlış olduğunu gördük. Buradan bəşərin öz işlərində qismən iradə və ixtiyar sahibi olmasını başa düşürük. Qurani-kərimin 18-ci surəsinin 23-24-cü ayələrində buyurulur: “Heç bir şey barəsində “Mən onu sabah edəcəyəm” - demə ancaq “İnşaallah (əgər Allah istəsə, Allah qoysa) edəcəyəm!” de. (İnşaallah deməyi) unutduğun zaman Allahı yada salıb, “ola bilsin ki, Allah məni bundan haqqa daha yaxın olan bir yola yönəltsin” - de.”

Qəza-qədər məsələsi bəşər tarixi boyu insanları düşündürmüş bir məsələdir. Belə bir etiqad hansısa millətə aid deyil. Bizim səmavi kitabımız və islami hədislərimiz bu məsələyə daha diqqətlə yanaşsa da, o, bütün bəşəriyyəti narahat edən bir məsələdir.

Təəssüf ki, qəza-qədər məsələsi ilə lazımınca tanış olmayan insanların izahları insanlarda bu məsələyə tərəddüdlü münasibət yaratmışdır. Onlar qəza-qədər anlayışını insan iradəsini məhdudlaşdıran bir qayda kimi qəbul edirlər. Bəzən onu müsbət qiymətləndirərək insanın pis işlərə məcbur olduğunu bildirir, öz günahlarını qəza-qədərin ünvanına yazır, bəzən isə mənfi qiymətləndirərək, insanın bir sıra vəzifələr qarşısında aciz olduğunu iddia edir, insani vəzifələrindən boyun qaçırırlar. Bu mənada qəza-qədər əfsanədən başqa bir şey deyil. Qəza-qədərin mahiyyətini real həyatda axtarmaq lazımdır. Onun formalaşmasında insanın iradəsindən başqa digər təsirli amil oyxdur. Qəza-qədər haqqında yanlış təsəvvürə malik insanları inandırmaq çətindir ki, qəza-qədər insan iradəsinə müsbət və ya mənfi təsir göstərə bilməz. Bu insanlar adət etmişlər ki, öz səhvlərini, nöqsanlarını hansısa qeybi bir səbəblə əlaqələndirsinlər. Bu baxımdan qəza-qədər onların əlində bəhanəyə çevrilmişdir. Onlar qəza-qədər bəhanəsi ilə bir çox məsuliyyətlərdən boyun qaçırırlar.

Müxtəlif təbii hadisələrin tədqiqi, eləcə də onların Allah tərəfindən olub-olmamasını araşdırmaq üçün aşağıdakı incəliklərə diqqət yetirmək lazımdır:

a) İnsanın yaradılışının son hədəfi dünyada tənpərvərliklə məşğul olması o deyildir; əksinə onun yaradılışında əsl və yekun hədəf onun həqiqi səadətə çatmasından ibarətdir ki, bu da Allaha ibadət və ilahi qürbdən başqa bir şeylə mümkün deyildir.

b) Təbii hadisələrdə müəyyən cəhətlərdən faydalı təsirləri vardır və özünün son hədəfinə çatmaqda insana kömək edir. Çünki, şəkk yoxdur ki, bu ağır hadisələrin pisliyi nisbidir, yəni bu hadisələri xəsarətə düçar olan insanlarla əlaqədar şər adlandırırıq. Necə ki, ilanın zəhəri insan və sair canlılar üçün pis sayılır, amma ilanın özü üçün pis deyildir.

Mövləvi (r) deyir:

Zəhri-mar an mar ra başəd həyat,

Leyk, an mərd ra şod məmat.

Pəs bəd mütləq nəbaşəd dər cəhani bəd,

Bəd be nisbət başəd in ra həm bedan!

Zəhər ilan üçün həyat vasitəsidir, lakin o zəhər insan üçün ölüm vasitəsidir.

Belə isə, dünyada pisliyi mütləq hesab etmə; bu məsələ nisbi bir məsələdir![i]

Amma həmin ağır hadisələrin insan cəmiyyətlərinin həyatı və külli sistemlər üçün çox dəyərli təsirləri vardır. İndi həmin dəyərli və faydalı təsirlərdən bəzilərini qeyd edirik:

1. İstedadların çiçəklənməsi

İnsanın təbiəti və maddi aləmin ümumi vəziyyəti elə şəkildədir ki, insanın maddi və mənəvi istedadlarından bir çoxu çətinliklərlə qarşılaşmaq sayəsində, müxtəlif problemlərlə mübarizədə çiçəklənir və bundan başqa şeylərdə çiçəklənməsi mümkün deyildir. Necə ki, idmançı insanın əzələləri yalnız ağır, üzücü məşqlər sayəsində möhkəmlənir və güclü olur. İnsanın mənəvi və ruhi qabiliyyətlərindən bir qismi də müsibətlərlə qarşılaşmaqda, mövcud həyat çətinliklərinə qələbə çalmaqda çiçəklənir və zahir olur. Misal üçün, elmi ixtira və kəşflərdən bir çoxu insanın fərdi və ictimai problemlərinin həlli üçün və əsaslı ehtiyacların təsirindən baş vermişdir. Quran bu gerçəkliyə təkid edərək buyurur: “Hər bir çətinlik və müsibətin arxasında asanlıq və asayiş gizlənmişdir.[ii]

Bundan əlavə, Quran nəzərindən ilahi sünnətlərdən biri də insanın sınağa çəkilib imtahana düçar olmasıdır[iii] və insanda yatmış olan gizli istedadların müxtəlif həyat səhnələrində çiçəklənməsi, pərvəriş tapması məqsədi güdür. İmam Əli (əleyhis-salam) insanın daxilində gizlənmiş istedadların çiçəklənməsində çətinliklərin mühüm təsirini çox gözəl bir təşbehlə belə bəyan edir: “Bilin ki, səhrada bitən ağacların odunları daha möhkəmdir, amma suyun kənarında bitən yaşıl ağacların qabıqları daha nazikdir (davamsızdır).”[iv]

2. Qəflətdən ayıltmaq

Təbii bəlaların ən mühüm təsirlərindən biri insanı qəflət yuxusundan ayıltmaqdır. Bu qəflət insanın dünyəvi nemətlərdə çulğalaşması nəticəsində baş verir. Bu bəlalar onun Allah qarşısındakı mühüm məsuliyyətlərini xatırladır, təkəbbür hissini təvazökarlığa və xüzuya çevirir. Quran bu mətləbə işarə etməklə buyurur ki, peyğəmbərlərin qövmləri daim növbənöv çətinliklərlə qarşılaşırdılar ki, inadkarlıqdan əl çəkərək haqqın qarşısında təslim olsunlar: “Heç bir abadlığa peyğəmbər göndərmədik ki, oranın əhalisini çətinliyə, əzab-əziyyətə düçar etməyək. Yalnız bundan sonra Bizim dərgahımızda xaze olurdular (bəndəçilik və zəlillik izhar edirdilər).”[v]

3. İlahi nemətlərin qədir-qiymətini bilmək

Ağır təbii hadisələrin faydalarından biri də budur ki, insan ilahi nemətlərin qədrini bilsin. Çünki “sağlamlığın qədrini o kəs bilər ki, müsibətə düçar olmuş olsun.”

İmam Sadiq (əleyhis-salam)-dan belə nəql olunur: “Bu bəla hərçənd həm yaxşı, həm də pis insanların hər ikisinə çatır, amma Allah onları hər iki qrupun islah səbəbi qərar verir. Amma yaxşı insanlara baş verən müsibət və bəlalara gəldikdə isə, onlar üçün Pərvərdigarın keçmişdə onların ixtiyarına qoyduğu nemətləri xatırlamaq və onun qədrini bilmək məqsədi güdür. Bu da onları şükürə və səbrə doğru hidayət edir.” [vi]

v) Şübhəsiz, insanın məlumatları onun üçün məchul və naməlum qalanlarla müqayisədə damlanın sonsuz okeanla müqayisəsi kimidir. Nəinki xarici aləm hüdudlarında, hətta insanın öz varlığında belə, kəşf olunmamış çoxlu sirlər yatmışdır ki, bəşərin dərki onlara hələ də yol tapmamışdır. Bəşər elminin məhdudiyyətinə diqqət yetirməklə iddia etmək olmaz ki, biz şər adlandırdığımız hadisələrin bütün sirlərinə agahıq. Çox hallarda bu işlərdə çoxlu məsləhətlər vardır ki, bizim onlardan xəbərimiz yoxdur. Aydındır ki, bir şeyi tapmamaq onun mövcud olmadığına dair qəti bir əlamət deyildir. Beləliklə ağıl tələb edir ki, öz mühakimələrimizi daha artıq ehtiyatla zinətləndirək. Çünki güclü ehtimala görə biz həqiqətdə xeyir olan bir şeyi şər hesab edə bilərik. Quran bu həqiqəti necə də gözəl şəkildə bəyan edir: “Çox hallarda bir şey sizin üçün yaxşı olduğu halda onu sevmirsiniz.”[vii]

v) Diqqət yetirilməli digər bir mühüm məsələ budur ki, insanların pis əməlləri bir çox şər hadisələrin baş verməsində təsirlidir. İnsan ixtiyar sahibi olan bir varlıqdır və ümumi səbəb-nəticə qanunu əsasında və onun düzgün seçməməsi nəticəsində baş verən ixtiyari əməllərindən bir çoxu müxtəlif müsibət və bəlaların baş verməsinə səbəb olur.[viii] Quran buyurur: “Əgər abadlıqların əhalisi iman gətirib təqvalı olsaydılar, şübhəsiz, xeyir-bərəkəti yerdən və göydən onlara göndərərdik, lakin təkzib etdilər və (Biz də) öz əməllərinin (cəzasını) onlara dadızdırdıq.”[ix]

İmam Əli (əleyhis-salam) bu barədə buyurur: “Allah Öz bəndələrini yaranmaz, xoşagəlməz əməl və rəftarlarının cəzası olaraq onları ağaclarının meyvələrinin azalması, yağışın kəsilməsi (quraqlıq), yaxşılıq qapılarının bağlanması kimi işlərə düçar edir ki, tövbə edəcək şəxs tövbə etsin, günahkar günahdan əl çəksin və ibrət alanlar ibrət alsın.”[x]

İnsanın yaranmaz əməl, rəftar və əxlaqi rəzalətlərinin təbii bəlaların baş verməsində necə təsirli olmasını araşdırmaq, bunların arasında necə bir əlaqənin mövcud olduğuna gəldikdə isə, bunun özü müfəssəl bir məqaləni tələb edir. Ümidvarıq ki, gələcəkdə bunu yazacaqlar.

Amma texnoloji cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin ağır təbii hadisələrin bəzi dağıdıcı təsirlərinin qarşısını almağına gəldikdə isə, xatırlatmaq lazımdır ki, nalayıq əməllər xatirinə nazil olan ilahi əzabdan qaçmaq əsla mümkün deyildir. Mühakimə edərkən gərək qısa bir zaman müddətini nəzərə almayaq. Misal üçün, həmin ölkələr ikinci dünya müharibəsi dövründə təbii bəlaların təsirindən qat-qat artıq olan ağır xəsarətlərə düçar oldular. Bu müharibə və təbii bəlaların mənşəyi hegemon dövlət başçılarının çirkin ruhi və əxlaqi fəsadları idi. Bundan əlavə, hal-hazırda da digər bəlalara düçar olmuşlar, o cümlədən, cəmiyyətdə asayişin, əmin-amanlığın, ictimai təhlükəsizliyin aradan getməsi, mənəvi boşluq, ruhi nasazlıqlar, psixi xəstəliklər, ictimai fəsadlar və s. mənəvi əzablarda yaşayırlar ki, bunların izahı gələcəkdir.

Bəndi penhan, leyk əz ahən bətər

Bəndi ahən ra kənd pareyi təbər

Bəndi ahən ra təvan kərdən cuda

Bəndi ğeybi ra nədanəd kəs dəva

Gizlin, amma poladdan pis bir zəncir!

Polad zənciri balta parçası qırar,

Polad zənciri bir-birindən ayırmaq mümkündür,

Qeyb zəncirinin dərmanını kimsə bilməz.

Mühüm məsələ budur ki, mütəal Allah bu ağır təbii hadisələrdə ayrı-ayrı insanlar və qövmlər üçün müxtəlif hədəfləri izləyir. Bu hadisələr mömin insanlar üçün rəhmətdir, çünki onların günahlarının kəffarəsi sayılır və axirət əzablarının yüngülləşməsinə səbəb olur. Hətta bəzi rəvayətlərdə bu hadisələrdə səbir etmək əvəzində onlar üçün Allah yolunda şəhadətin savabının yazıldığı qeyd olunur.[xi]

Yaxud bu hadisələr insanların qəflət yuxusundan ayılaraq ilahi nemətləri xatırlatmağına səbəb olur. Halbuki, möminlərdən qeyriləri belə mərhəmətə layiq deyildirlər. Möminlərdən qeyriləri dünyada naz-nemətdə və ləzzətdə yaşaya bilərlər, lakin axirətdə, dünya əzabları ilə müqayisə oluna bilməyən çox dərdli və ağır əzablara düçar olacaqdır.

Əli (əleyhis-salam) buyurur: “Bəla zalım insan üçün ədəbləndirmə, mömin üçün imtahan vasitəsidir; peyğəmbərlərin dərəcələrinin yüksəlməsinə, övliyaların kəramətinə səbəb olur.”[xii]

q) Diqqət yetirmək lazımdır ki, müsibətlər o vaxt nemət sayılır ki, insan onlardan lazımınca bəhrələnsin, onların qarşısında müqavimət göstərib səbir etsin, müsibət yaradan çətinliklərdə öz ruhuna kamal bağışlasın. Amma əgər insan çətinliklərin müqabilindən qaçsa, səbir etmək əvəzinə ah-nalə etsə, belə hallarda bəla onun barəsində nemət deyil, həqiqi mənada bəla olacaqdır. Dünya nemətləri də – müsibətlər kimi – həm insanın rifah və səadətinə səbəb ola bilər, həm də onun bədbəxtliyə düçar və biçarə olmasına şərait yarada bilər.

Deməli, bəlalın nemət olması insanın onun müqabilində necə reaksiya göstərməsinə bağlıdır; yəni görəsən şükür və səbir edəcək, yoxsa nankorluq?! Həmçinin bir hadisənin bəla və əzab olması da insanın onun müqabilində necə reaksiya göstərməsinə bağlıdır; səbir edib özünü saxlayacaqmı, yoxsa iradəsi zəifləyib süstləşəcəkdir?!

ğ) O şeyi bəla adlandırmaq olar ki, ilahi-mənəvi cəza, yəni insanın pis əməlinin təsirləri olsun. Bu işlər ona görə həqiqi bəla və müsibət sayılır ki, əvvəla, insanın öz iradə və ixtiyarının nəticəsidir. İkincisi, heç bir xeyir və kamalın müqəddiməsi deyildir. Məsələn, insan üçün daşürəklilik və qəlbin qəsavəti bəladır. Necə ki, rəvayətlərdə qeyd olunur: “Allah heç bir bəndəni, ürəyinin daşlaşmasından ağır bir əzabla cəzalandırmaz.”[xiii] Çünki daşürəkliliyin nəticələri və cəzası – ürəyin ölməsi hiss olunmur ki, onun qəflət yuxusundan ayıldıb tənbeh olunmasına səbəb olsun, nəticədə ilahi rəhmət və mərhəmətin müqəddiməsi sayılsın. Belə isə, bu, əməlin tələbi olduğuna görə, yüz faiz cəza hesab olunur.[xiv]

d) Son məsələ budur ki, təbii hadisələr səbəb-nəticə qanununun nəticəsidir ki, bəziləri eyni səviyyədə qərar tutur (eyni zamanda baş verir), bəziləri isə bir-birinin ardınca gəlir. Yəni bu səbəbləri bir-biri ilə müqayisə etdikdə biri digərinin nəticəsi sayılır. Hər bir halda bu maddi və qeyri-maddi amillərin məcmuəsi təbii hadisələrin tam səbəbini təşkil edir (bəzi hallarda insanın əməlləri də bu hadisələrin baş verməsində təsirlidir), hamılıqla varlıq aləminin külli sisteminə tabedir və Allahın iradə və istəyi ilə həyata keçir. Deməli, təbii hadisələrin baş verməsi və ya onların qarşısının alınması – hər ikisi Allahın tədbiri əsasındadır və ondan xaricdə deyildir. Bu məsələnin onların əzab vasitəsi qərar verilməsi ilə ziddiyyəti yoxdur. Mütəal Allah hər vaxt bir qövmə əzab verməyi iradəsi etsə, çox hallarda həmin təbii amillər və səbəblər ilə əzab verir, halbuki bunlar da Onun məxluqudur.

Əlaqədar görünüşlər

Allah sizə yar olsun.