Cavabın aydın olması üçün islamda quldarlıq bəhsində azacıq araşdırma aparmağı lazım görürük. Quldarlıq müharibə əsirləri barəsində qaçılmaz bir göstəriş ünvanı ilə Qurani-məciddə gəlməsə də, lakin onu inkar etmək olmaz. Quranda qullar üçün qeyd olunan məsələlər hətta Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in dövründə və islamın əvvəllərində quldarlığın varlığını sübuta yetirir. O cümlədən, müharibədə əsir tutmağın, onlardan qul kimi istifadə etməyin caizliyi, qullarla evlənməyin və onlarla məhrəm olmağın hökmləri, yaxud mükatibənin (qulların azad olunması üçün müqavilə) hökmləri çoxlu Quran ayələrində: “Nisa”, “Nəhl”, “Muminin”, “Nur”, “Rum” və “Əhzab” surələrində gəlmişdir.

Buna görə də bəziləri irad tutub deyirlər ki, nə üçün bu ilahi və mütərəqqi ayın (İslam) bu qədər yüksək, ali insani dəyərlər və möhtəvalar ilə birlikdə quldarlıq məsələsini tamamilə ləğv etməmiş, qəti və ümumi bir hökm verməklə bütün qulların azadlığını elan etməmişdir?!

Düzdür ki, İslam dini qullar barəsində çoxlu tövsiyələr etmişdir, amma mühüm məsələ onların qeydsiz-şərtsiz azad edilməsidir. Axı nə üçün bir insan başqa bir insanın əmlakı olmalı, ən böyük ilahi nemətlərdən biri olan azadlığını əldən verməlidir?!

Cavab belədir: Qısa şəkildə demək lazımdır ki, İslam dini qulların azad edilməsi üçün çox dəqiq və tədrici proqrama malikdir ki, bu proqramlar əsasında onların hamısı tədrici olaraq azad olunur, bununla eyni zamanda cəmiyyətə xoşagəlməz təsirlər qoymur.

Amma İslamın bu dəqiq proqramını izah etməzdən əvvəl bir neçə müqəddiməyə diqqət yetirmək lazımdır:

1. İslam heç vaxt quldarlığı ilk olaraq icad etməmişdir; əksinə bu din elə bir dövrdə zühur etmişdir ki, quldarlıq bütün dünyanı əhatə etmişdi və bəşər cəmiyyətlərinin təməli ilə qaynayıb qarışmışdı.

2. Tarix boyu qullar çox ağır və acınacaqlı taleyə düçar olmuşlar. Misal üçün, özlərini inkişaf etmiş sivilizasiyalı bir millət hesab edən spart qullarını nəzərə alaq. “Ruhul-qəvanin” kitabının müəllifinin dediyinə görə spart qulları çox bədbəxt idilər. Belə ki, bir qul yalnız bir nəfərin qulu deyil, bütünlükdə cəmiyyətin qulu hesab olunurdu və hər kəs 85qanundan qorxmadan öz quluna, yaxud başqasının quluna əzab-əziyyət və işgəncə verə bilərdi. Həqiqətdə onların həyatı heyvanlardan da ağır idi.

Qulları geridə qalmış ölkələrdən tutub gətirdikləri zamandan bazarda əmtəə ünvanı ilə satdıqları vaxta qədər onların çoxu ölürdü, yerdə qalanlar da tamahkar qul dəllallarının bəhrələnməsi üçün bir vasitə olurdu. Sağ qalmaqları və işləmələri üçün onlara cüzi miqdarda yemək verir, qocalıb ağır xəstəliklərə düçar olduqları zaman onları boşlayırdılar ki, faciəli şəkildə can versinlər! Buna görə də tarix boyu “qul olmaq” adı xatirələrdə çox dəhşətli cinayətlərlə yanaşı canlanırdı. İslam dini bütün bəşəriyyətin səadəti və azadlığı üçün gələn bir din ünvanı ilə qulların keçmişdəki dərdli, acınacaqlı taleyini daim böyük ictimai bir problem kimi qeyd etmişdir. Buna görə də bu mühüm məsələnin müqabilində heç vaxt sükut etməmiş, bu problemdən xilas olmaq üçün çox dəqiq və hikmətli həll yolu təqdim etmişdir.

3. Qulların azadlığı üçün İslamın proqramı

Əksər hallarda diqqət mərkəzində olmayan məsələ budur ki, əgər yanlış bir sistem cəmiyyətin əsasına daxil olarsa, onun kökünün kəsilməsi üçün zamana ehtiyac vardır və hesab-kitab üzündən olmayan hər bir hərəkət tam əks nəticə verə bilərdi. Eynilə təhlükəli, ağır bir xəstəliyə düçar olan və xəstəliyi bütünlükdə bədəninə yayılan, yaxud narkotik maddələrə adət edən bir insanı qeyd edək. Belə hallarda mütləq zaman əsasında tənzim olunmuş proqramdan istifadə etmək lazımdır.

Daha aşkar desək: əgər İslam dini ümumi bir fərman əsasında “mövcud olan qulların hamısı bir dəfəyə azad olunsun” deyə göstəriş versəydi, onların əksəriyyəti tələf ola bilərdi. Çünki bəzən cəmiyyətin yarısını qullar təşkil edirdi, onların nə kəsb-ticarətləri və müstəqil işləri var idi, nə evləri, nə yurdu-yuvası, nə də həyat və məişətlərini davam etdirmək üçün bir vasitələri.

Əgər müəyyən bir gündə və bir saatda onların hamısı azad olunsaydı böyük sayılı işsizlər cəmiyyəti yaranardı ki, həm özlərinin, həm də yaşadıqları cəmiyyətin həyatını təhlükə ilə üzləşdirərdilər, həm də cəmiyyətin ictimai asayişi pozula bilərdi. Məhrumiyyət onlara hücum gətirdiyi zaman hər yerə hücum edər və ağır qanlı çarpışmalar baş verərdi.

Məhz buna görə də gərək tədrici şəkildə azad olunaraq cəmiyyətin ağuşuna qayıtsınlar. Nə özlərinin həyatları təhlükə ilə üzləşsin, nə də cəmiyyətin asayiş və təhlükəsizliyini pozsunlar. İslam əsl mənada bu kimi dəqiq və hesab-kitab üzündən olan proqramı izləyir.

Bu proqramın çoxlu maddələri vardır ki, onların ümdəsini aşağıda qeyd edirik:

Birinci maddə: Quldarlığın mənşəyinin bağlanması

Tarix boyu quldarlığın müxtəlif səbəbləri olmuşdur. Təkcə müharibə əsirləri və borclarını qaytara bilməyənlər qul surətinə düşmürdü; müəyyən şəxslərin fiziki gücü və zorakılığı da bəzilərinin qul kimi əsarətə alınmasına səbəb olurdu. Amma İslam dini bu yolların hamısının qarşısını almışdır. Yalnız bir halda qul tutmağa icazə verir. O da müharibə əsirlərindən ibarətdir. Qəti məsələdir ki, müharibə meydanında düşmənə qələbə çaldıqdan sonra onların əsgərlərinin hamısını qətlə yetirmək yerinə onları əsir tutmaq lazımdır. Çünki buraxıldıqları surətdə qüvvələrini sahmana salıb yenidən müharibəyə başlaya, hücuma keçə bilərlər. İslam ikinci yolu seçir. Əsir mürtəkib olduğu bütün cinayətlərə baxmayaraq müsəlmanların əlində ilahi bir əmanət sayılır və onun barəsində çoxlu hüquqlara riayət etmək lazımdır.

Amma müharibə qurtardıqdan sonra əsirin hökmü üç şeydən biridir: 1. Qeydsiz-şərtsiz azad etmək, 2. Fidyə – cərimə ödədikdən sonra onu azad etmək, 3. Onu qul etmək. Əlbəttə, bu üç yoldan hansı birinin seçilməsi müsəlmanların rəhbəri və imamın nəzərinə bağlıdır. O da əsirlərin şəraitini, daxili və xarici cəhətlərdən İslamın və müsəlmanların mənafeyini və məsləhətini nəzərə almaqla daha münasib olan bir yolu seçir və onun göstərişi icra olunur.

Əgər müsəlmanların rəhbərinin və imamın nəzəri əsirlərin azad edilməməsi olsa, həmin dövrdə imkanlar və zindanların olmadığı və müharibə əsirlərinin vəziyyəti aydınlaşana qədər zindanda saxlamaq mümkün olmadığından onların qul surətində bölüşdürülərək ailələr arasında saxlanmasından başqa bir yol yox idi.

Aydındır ki, bu şərait dəyişilərsə, müsəlmanların imamının əsirlər barəsində qul götürmək hökmü verməsinə heç bir əsas qalmır: cərimə (fidyə) almaqla onları azad edə bilər. Çünki İslam müsəlmanların rəhbərini bu barədə ixtiyar sahibi və azad qoymuşdur ki, müəyyən məsləhətləri nəzərə alaraq tədbir görsün və beləliklə İslamda yeni quldarlığın bütün mənşəyi tədricən bağlansın.

İkinci maddə: Azadlıq qapılarının açılması

İslam dini qulların azad olunması üçün çox geniş səviyyəli proqramlar tənzim etmişdir. Belə ki, əgər müsəlmanlar ona əməl etsəydilər, çox qısa müddət ərzində qullar tədrici olaraq azad olunar və İslamın ağuşuna qayıdardılar. Bu proqramların əsasları aşağıdakılardan ibarətdir:

a) İslamda zəkatın sərf olunası səkkiz yerdən biri də qul alınıb azad edilməsidir. Bu məsələnin davam etməsi üçün beytul-maldan (ümumxalq əmlakından) daim bir büdcə nəzərə alınır və bu da qulların tamamilə azad olunmasına qədər davam edir.

b) İslamda müəyyən qayda-qanunlar qoyulmuşdur. Qullar öz malikləri və sahibləri ilə bağladığı müqaviləyə uyğun olaraq əmək haqqının müəyyən məbləğini ödəməklə azad oluna bilərlər. (İslam fiqhində bu barədə “mükatibə” ünvanı ilə böyük bir bəhs açılmışdır.)

v) Qulların azad edilməsi İslamda xeyir əməllərdən və mühüm ibadətlərdən biri kimi qeyd olunmuşdur. İslam rəhbərləri bu məsələdə hamıdan öndə gedirdilər. Hətta Əli (əleyhis-salam)-ın həyatında yazırlar ki, öz alın təri ilə əldə etdiyi qazancından min nəfər qul alıb azad etmişdi.

q) İslam rəhbərləri qulları çox kiçik bəhanələrlə azad edirdilər ki, digərləri üçün nümunə olsun. Misal üçün, imam Baqir (əleyhis-salam)-ın qullarından biri yaxşı iş gördüyü zaman imam buyurdu: “Get, sən azadsan! Mən istəmirəm ki, behişt əhlindən hər hansı birini özüm üçün xidmətçi edəm.”

İmam Səccad Əli ibni Hüseyn (əleyhis-salam)-ın barəsində deyilir: Xidmətçisi onun başına su tökürdü. Əlindəki su qabı yerə düşərək həzrətin ayağını yaraladı. İmam başını qaldıranda xidmətçi bu ayəni tilavət etdi: – “Allahın (yaxşı) bəndələrinin xüsusiyyətlərindən biri də qəzəbini udmaqdır.” (“Ali-İmran” 134)

Həzrət buyurdu: – Qəzəbimi uddum.

Xidmətçi bu ayəni tilavət etdi: “O kəslər ki, camaatın təqsirlərindən güzəştə gedərlər.”

Həzrət buyurdu: – Allah səni bağışlasın!

O bu ayəni tilavət etdi: “Allah yaxşı əməl sahiblərini sevir.”

Həzrət buyurdu: – Get, Allah yolunda azadsan!

ğ) Bəzi rəvayətlərdə qeyd olunur ki, qullar yeddi ildən sonra öz-özünə azad olunurlar. İmam Sadiq (əleyhis-salam)-dan nəql olunan bir hədisdə deyilir: “Əgər bir kəsin (qulun) imanı varsa, sahibi istəsə də, istəməsə də yeddi ildən sonra azad olunur. İmanlı bir şəxsi xidmətçiliyə (qul) götürmək yeddi ildən sonra halal deyildir.”

Həmin bölmədə Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in belə buyurduğu nəql olunur: “Cəbrəil mənə qullar barəsində o qədər tövsiyə etdi ki, axırda güman etdim ki, tezliklə onlar üçün müəyyən bir vaxt təyin olunacaq və həmin vaxt gəlib çatanda hamılıqla azad olunacaqlar.”

d) Əgər iki nəfər şərikli olaraq bir qul alsalar və onlardan biri öz payına mütənasib olaraq onu azad etsə, gərək yoldaşının da payını alıb qulu azad etsin.

e) Əgər bir şəxs tamam şəkildə malik olduğu bir qulun müəyyən bir hissəsini (məs; saat hesabı ilə) azad etsə, o azadlıq (başqa saatlara da) sirayət edərək onun hər bir hissəsinin azad olmasına səbəb olur.

ə) Əgər bir şəxs atasına, anasına, babasına, övladlarına, əmisinə, bibisinə, dayısına, xalasına, qardaşına, bacısına, qardaşı övladlarına və ya bacısı övladlarına malik olsa (yəni onlar başqasının qulu olduğu zaman onları sahibindən alsa və özü onlara sahib olsa), bu şəxslər dərhal azad olunurlar.

i) Əgər malikin öz kənizindən övladı olsa, o kənizi satmaq caiz deyildir və gərək sonralar övladının irs payından azad olunsun.

(Bu məsələ qulların daha tez azad olunmasına səbəb olur. Çünki kənizlərdən çoxu sahibinin həyat yoldaşı kimi idi və onlardan övlad dünyaya gətirirdi.)

ı) İslamda qulların azad edilməsi bir çox günahların kəffarəsi qəbul edilmişdir (xəta üzündən olan qətlin, orucun qəsdən tərk edilməsinin, and içməyin kəffarəsi və s.)

y) Sahibi tərəfindən bəzi şiddətli cəzalara məruz qaldıqda qul azad olunur.

İslamdan qabaq sahibkarlar öz qullarına hər növ cəza və işgəncə verməkdə azad idilər və heç bir maneə olmadan onların barəsində istədikləri cinayətləri rəva görürdülər. Amma İslam dini bir çox cəza tədbirlərini (qulağın dilinin, burun-qulaqlarının kəsilməsi və s.) qadağan etdi və elan edərək bilirdi ki, sahibi tərəfindən belə cinayətlərə məruz qalan qul azad olunur.

Üçüncü maddə: Qulların şəxsiyyətinin dirçəldilməsi

Qullar islamın hesab-kitab üzündən olan dəqiq proqramları əsasında öz müqəddəratını azadlığa doğru ötdükləri bir dövranda onların hüquqlarının bərpa edilməsi üçün geniş səviyyəli tədbirlər görmüş, onların insani şəxsiyyətlərini bərpa edərək dirçəltmişdi. Hətta insani şəxsiyyət baxımından qullarla azad insanlar arasından heç bir fərq qoyulmamış, dəyərin meyarını məhz təqva qərar verilmişdir. Buna görə də qullara icazə verilirdi ki, hər növ mühüm ictimai postları və məqamları öhdələrinə alsınlar, hətta onlar mühüm məhkəmə məqamını belə öhdələrinə ala bilərdilər. Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in dövründə də mühüm məqamlar, o cümlədən orduya rəhbərlikdən tutmuş digər həssas post və məqamlara qədər qullara və ya azad olunmuş qullara həvalə edilirdi. O həzrətin köməkçilərindən bir çoxu qullar, yaxud azad olunmuş qullar idi. Həqiqətdə onların çoxu İslamın böyük şəxsiyyətləri üçün köməkçi və müavin ünvanı ilə öz vəzifələrini yerinə yetirirdilər. Salman, Bilal, Əmmar Yasir, Qənbəri bu kimi qruplarda görmək olar. Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) Bəni-müstələq qəzvəsindən sonra bu qəbilənin azad olunmuş kənizlərindən biri ilə evləndi və bu da həmin qəbilənin əsirlərinin hamısının azad olunması üçün bir bəhanə oldu.

Dördüncü maddə: Qullarla insani rəftar

İslam dinində qullarla gözəl rəftar barəsində çoxlu göstərişlər verilmiş, hətta onları sahiblərinin həyatında şərik qərar vermişdir. Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih) buyurur: “Əgər bir şəxsin (dini) qardaşı onun əlinin altındadırsa, gərək yediyi şerlərdən ona da yedizdirsin, geydiyi şeylərdən ona da geyindirsin, bacarığından artıq şeylərlə onu vəzifəli etməsin.”

Əli (əleyhis-salam) öz qulamı Qənbərə buyurdu: “Mən öz Allahımdan qorxuram ki, səndən yaxşı paltar geyəm. Çünki, Peyğəmbər buyurmuşdur: “Öz geydiyiniz şeylərdən onlara geyindirin, öz yediyiniz şeylərdən onlara yemək verin.”

İmam Sadiq (əleyhis-salam) buyurur: “Atam bir qulama müəyyən bir işi göstəriş verən zaman mülahizə edirdi: əgər ağır iş olardısa, “Bismillah” deyir və özü də o işə girişərək onlara kömək göstərirdi.”

Qqulların azadlığa doğru keçid dövrü olan bu dövrdə belə gözəl rəftara dair İslamın tövsiyələri elə bir həddədir ki, hətta İslama yad olanlar da bu məsələni təkid və tərifləmişlər.

Nümunə olaraq, Cürci Zeydan özünün “Sivilizasiya tarixi” adlı kitabında yazır: “İslam qullara son dərəcə mehribanlıq göstərir. İslam Peyğəmbəri qullar barəsində çoxlu tövsiyələr etmiş, o cümlədən buyurmuşdu: “Qulun görməyə qadir olmadığı bir işi ona həvalə etməyin, öz yediyiniz şeylərdən onlara da yedizdirin.”

Başqa bir yerdə Peyğəmbərin belə buyurduğunu yazır: “Öz qullarınıza “kəniz” və “qulam” deməyin; əksinə onlara “oğlun” və “qızım” deyə xitab edin!” Quran da qulların barəsində çox qəribə və maraqlı tövsiyələr edərək buyurur: “Allaha itaət edin, Onun üçün şərik qoşmayın, ata-ana, qohum-əqrəba, yetimlər, səfil qonşularınız, yaxın və uzaq qonşularınız, dostlarınız, sərgərdan qalanlar və qullara qarşı mütləq yaxşı rəftar edin! Allah özünü bəyənmək və təkəbbürdən bezardır!”

Beşinci maddə: Ən pis iş insan satmaqdır!

Ümumiyyətlə, İslamda qulların alveri ən mənfur müamilələrdən biri sayılır. Hətta Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-dən nəql olunan bir hədisdə deyilir ki, “insanların ən pisi o kəsdir ki, insan satsın.”

Qullar barəsində İslamın yekun nəzərini bilmək üçün həmin təbir kifayətdir. Bu da İslamın proqramlarının hansı səmtə istiqamətləndiyini gözəl şəkildə bəyan edir.

Daha maraqlı məsələ budur ki, İslamda bağışlanmaz günahlardan biri də azadlıq və hürriyyət haqqını insanlardan almaq, onları bir əmtəəyə çevirməkdir. Peyğəmbərdən nəql olunan bir hədisdə deyilir: “Allah-taala hər bir günahı bağışlayır, yalnız üç günahdan başqa: 1-Bir kəs öz həyat yoldaşının mehriyyəsini inkar etsə, 2-Fəhlənin haqqını qəsb etsə və 3-Azad bir insanı satsa.” İbu hədisə uyğun olaraq qadınların hüquqlarını qəsb etmək, fəhlələrin haqqını inkar etmək və insanların azadlıq haqqını onlardan almaq üç bağışlanmaz günahdır.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, İslam dini yalnız bir yerdə qul götürməyə icazə verir, o da müharibə əsirləri ilə əlaqədardır, özü də heç vaxt bunu vacib bir iş bilmir. Halbuki islamın zühur etdiyi dövrdə və ondan əsrlər sonra zorakılıq işlətmək və zəncilər yaşayan ölkələrə hücum edib azad insanları tutmaq və onları qullara çevirmək yolu ilə baş verən quldarlıq həddindən artıq rəvacda idi. Bəzən onların üzərində çox dəhşətli miqyasda müamilə edilirdi. Belə ki, 18-ci miladi əsrinin axırlarında İngiltərə dövləti hər il iki yüz min qul alveri edirdi. Hər il yüz min nəfəri Afrikadan götürərək qul şəkilində Amerikaya aparırdılar.

Bir sözlə, islamın qullar barəsindəki proqramlarına irad tutanlar müəyyən bir şeyi uzaqdan eşitmiş və bu proqramın əsl mahiyyət və prinsipləri, eləcə də onun hansı istiqamətdə olması, yəni onların tədrici azadlığı və cəmiyyətdə qulların tələf olmaması əsasında olan tədrici azadlığı barəsində dəqiq məlumatları yoxdur. Yaxud da qərəzli şəxslərin təbliğatlarının təsirinə qapılmışlar. Belə ki, onlar öz günahlarına əsasən, bunu İslam dini üçün mühüm bir zəif və mənfi cəhət hesab etmiş, onunla əlaqədar çox geniş səviyyəli (zəhərli) təbliğatlar aparmışlar.

Qeyd olunanlardan aydın olur ki, İslam rəhbərlərinin ixtiyarında müəyyən qullar və kənizlərin olması dəqiq və tam hesab-kitab üzündən olan proqramlar və islamın hikmətli əməlləri əsasında olmuşdur. Onların qullar və kənizlərlə davranışı elə gözəl və yüksək bir həddə idi ki, çox hallarda qul azad olunan zaman imamın evini tərk etmək istəmir və çox ciddi israrla imamdan istəyirdilər ki, daim onun xidmətçisi olmağa icazə versin. Lakin imam bunu qəbul etmirdi. Digər tərəfdən, onların qullarla rəftarı sair insanlar, xüsusilə müsəlman cəmiyyəti üçün bir növ təlim və əməli nümunələr idi. Belə ki, bu mühüm məsələdə və cəmiyyətin düçar olduğu gündəlik mühüm məsələdə onlara təlim verirdilər.

Düzdür ki, Quranda qullarla evlənməyin hökmləri, onlarla məhrəmlik, mükatibə (qulların azadlığı üçün yazılan müqavilə) və s. hökmlər zikr olunmuşdur və bu da Peyğəmbər (səlləllahu əleyhi və alih)-in dövründə və islamın əvvəllərində quldarlığın varlığını sübuta yetirir, amma qullarının azad edilməsi üçün islamın çox dəqiq və tənzim olunmuş proqramları vardır ki, nəticə etibarı ilə onların hamısı tədrici şəkildə azad olunur. İslamın bu məsələyə qarşı münasibətini bilmək üçün aşağıdakı məsələlərə diqqət yetirmək lazımdır:

1. İslam dini heç vaxt ilk olaraq quldarlığı icad etməmişdir;

2. İslam keçmişdə qulların əzab-əziyyətli və acınacaqlı taleyinə böyük bir ictimai problem ünvanı ilə yanaşmışdır;

3. İslam qulların azad edilməsi üçün çox dəqiq və müntəzəm bir proqram təqdim etmişdir. Çünki cəmiyyətin yarısını bəzən qullar təşkil edirdi ki, onların nə müstəqil kəsb-ticarətləri var idi, nə də həyat və məişətlərini davam etdirmək üçün vasitələri. Əgər İslam dini ümumi bir fərmanla bütün qulların azad olunmasına göstəriş versəydi, ya onların əksəriyyəti tələf olub aradan gedərdi, ya da böyük sayılı cəmiyyət ac-yalavac və işsiz olar, məhrumiyyət onlara təzyiq göstərər və nəticədə hər yerə hücum edərdilər. Bunun ardınca da cəmiyyətdə qanlı çarpışmalar yaranar və cəmiyyətin nizam-intizamı və ictimai asayişi pozulardı. Buna əsasən İslam çox dəqiq proqramlar tökmüşdür ki, qullar tədrici olaraq azad olunsun və cəmiyyətin ağuşuna qayıtsınlar.

Bu proqramın çoxlu maddələri vardır, o cümlədən:

Birinci maddə: Quldarlığın mənşəyini bağlamaq;

İkinci maddə: Azadlıq qapılarını açmaq;

Üçüncü maddə: Qulların şəxsiyyətinin dirçəldilməsi;

Dördüncü maddə: Qullarla insani rəftar;

Beşinci maddə: İnsan satışının ən pis bir iş olduğunu elan etmək.

İslam rəhbərlərinin ixtiyarında olan kəniz və ya qullar da məhz həmin dəqiq və hikmətli proqramlar əsasında olmuşdur. Onlar qullarla elə gözəl və yüksək səviyyədə rəftar edirdilər ki, çox hallarda qulu azad edən zaman o, imamın evini tərk etməyə razı olmurdu. Bundan əlavə, din rəhbərlərinin qullarla belə gözəl rəftar və davranışı müsəlmanlara bu məsələ ilə əlaqədar çox mühüm bir əməli örnək verirdi ki, quldarlığı aradan aparıb kökünü kəssinlər.

Əleykumus-salam.

Allah sizə yar olsun.

Bəşəriyyət tarixində bir insan əli toxunmadan, bakirə ikən hamilə olmuş yeganə qadın İsa peyğəmbərin (ə) anası Məryəmdir.

Cahil insanların dedi-qodusundan qorxan Məryəm haqqında Qurani-kərimdə belə buyurulur: «Doğum sancısı onu bir xurma ağacının gövdəsinə söykənməyə məcbur etdi. Məryəm dedi: «Kaş ki, mən bundan əvvəl ölüb qurtaraydım və ya tamamilə unudulub getmiş olaydım»   «Məryəm» surəsi, ayə 23.

Həmin qısa müddətdə üzücü çətinliklərlə üzbəüz gələn Məryəm üçün həyat zəhərə dönmüşdü. Şərəf və ləyaqətini qorumaq onun üçün heç də asan deyildi. Məryəm elə düşünürdü ki, bu uşaq doğulan kimi cəmiyyət qarşısında rüsvay olacaq. Hansı ki, Məryəm üçün paklıq həyatından üstün idi. Allahdan ölüm istəmək batil bir iş olduğu halda, Məryəmin öz iffətini qorumağa xatir atdığı bu addım bağışlana bilərdi.

Öz sevimli bəndəsini çətinliklərlə sınağa çəkən Allahın bu bəndə üçün qarşıda hansı açılışlar hazırladığını ağlına gətirməyən insan, bəzən dözümsüzlük göstərir.

Bəziləri Məryəmin başına gələnlərə şübhə edib, «Möcüzə yalnız peyğəmbərlərə və imamlara aiddir», deyirlər. Onlar unudur ki, Məryəmin başına gələnlər, bilavasitə İsa peyğəmbərlə (s) bağlı idi. Bundan əlavə, möcüzədən başqa «kəramət» deyilən bir qeyri-adilik də var. Allah-təala istədiyi mömin bəndəni bu sifətlə mükafatlandırır.

Qurani-kərimdə buyurulur: «Yəhudilər «Üzeyir Allahın oğludur ... dedilər» «Tövbə» surəsi, ayə 30.

Rəvayətlərdən məlum olur ki, Üzeyir yəhudi cəmiyyətinə böyük xidmətlər göstərmiş din başçılarındandır. Babil padşahının yəhudilərə divan tutduğu bir zamanda onlara böyük xidmətlər göstərən, vətənlərinə qayıtmasına nail olan, yandırılmış Tövratı yenidən, qismən bərpa edən, məhz Üzeyirdir.

Yəhudilər Üzeyiri bu xidmətləri müqabilində «Allahın oğlu» adlandırmağa başladılar. Onlar Üzeyirə bu adı hörmət mənasında verdiklərini iddia etsələr də, əslində, Allaha şərik qoşmuşdular.

İslam Peyğəmbəri (s) yəhudilərə sual verəndə ki, Musa Üzeyirdən daha əvvəl və daha çox xidmət etdiyi halda ona nə üçün belə bir ad verməmisiniz, yəhudilər susdular «Nurus-səqəleyn», 2-ci cild, səh.205.

İlk əvvəl Üzeyir hörmət əlaməti olaraq «Allah oğlu» adlandırılsa da, bir müddət sonra avamlar onu həqiqətdə Allah oğlu kimi qəbul etməyə başladılar. Müasir dövrdə yəhudilər arasında belə bir əqidə nəzərə çarpmasa da, Üzeyirin yəhudilər tərəfindən uyğun ləqəblə çağırılması, tarixi gerçəklikdir.

Allah sizə yar olsun.

İlk ülul-əzm peyğəmbər olan Nuhun (ə), öz tayfasından çəkdiyi əzab-əziyyət Qurani-kərimdə geniş şərh olunmuşdur. «Biz səni ancaq özümüz kimi bir insan sayırıq» deyən bu tayfa o qədər azğınlaşımışdı ki, hətta «qorxutduğun əzabı gətir görək»-deyə meydan oxuyurdu. Nəhayət, Allahın əzabı nazil olur və Allah-təala «zülm edənlər barədə mənə müraciət etmə, çünki onlar suda boğulacaqlar»,-deyə Nuha (ə) qarşıdakı əzab barədə məlumat verir.

Nuhun gəmi düzəltdiyini görən tayfa onu məsxərəyə qoyur, hətta doğma oğlu bu işi istehza ilə qarşılayır. Allahın əmri ilə hər heyvandan bir cüt və ailə üzvlərini gəmiyə götürən Nuh (ə) oğlunu dəvət etdikdə, belə cavab alır: «Mən bir dağa sığınaram, o da məni qoruyar»[4116].

Su yer üzünü bürüyüb, gəmini öz ağuşuna aldıqca, əzaba düçar olan tayfa dalğalar altında görünməz olur. Oğlunu əzaba düçar olanlar içində görən Nuhun qəlbində atalıq hissi baş qaldırır. Allah dərgahına üz tutub deyir: «Pərvərdigara, oğlum mənim ailəmdəndir. Sən mənim ailəmi bu tufandan xilas edəcəyini vəd vermişdin». İstəyinə müsbət cavab alacağını ümid edən Nuh peyğəmbərə buyurulur: «O sənin ailəndən deyildir. O qeyri-saleh bir əməldir. Elə isə bilmədiyin bir şeyi məndən istəmə. Sənə cahillərdən olmamağı nəsihət edirəm»[4117].

Bir an atalıq hissinə qapılmış Nuh, dərhal peşman oldu və Allahdan bağışlanmaq dilədi. Əslində, Allahdan istənilən bir şəxsin bağışlanmasını istəmək günah deyildir. Nuh da bir insanın bağışlanmasını dua etmişdi. Onun duasının qəbul olunmaması, Allah-təalanın bütün işlərdə ədalətə istinad etməsindəndir. Günah uçurumuna yuvarlanmış, hətta qeyri-saleh əməl adlandırılmış bir şəxs, olduqca həssas bir məqamda bağışlana bilməzdi.

[4116]  «Hud» surəsi, ayə 43.

[4117]  «Hud» surəsi, ayə 46.

Allah sizə yar olsun.

Qurani-kərimdə buyurulduğu kimi, qardaşları Yusifi səhraya aparıb, orada onu bir quyuya atdılar. Yoldan keçən karvan əhli Yusifi tapıb, Misir padşahının vəzirinə satdı. Nəhayət, padşahın evində yerləşən Yusif, onun arvadının xəyanətkar hərəkətləri ilə üzləşdi. Yusifə meyl salmış qadın, onu yoldan çıxara bilmədiyini görüb, böhtana əl atdı. Lakin Misir padşahı Yusifin günahsızlığını və arvadının xəyanətkarlığını gözəl anlayırdı. Bununla belə, arvadını cəzalandırmaqdan vaz keçib, Yusifi zindana saldırdı.

Padşahın arvadının xəyanətkarlığı bütün ətrafdakılara məlum olduğu halda, ixtiyar sahibi olan ərinin onu cəzalandırmaması ilk baxışdan təəccüb doğurur. Belə böyük bir xəyanət qarşısında Misir padşahı bir cümlə deməklə kifayətlənir: «Ey arvad, bağışlanmanı dilə, çünki, həqiqətən, günah edənlərdənsən» «Yusif» surəsi, ayə 29.

Bəzi təfsirçilər padşahın rüsvay olmaq qorxusundan bu xəyanəti açıb-ağartmadığını səbəb göstərsələr də, əksər təfsirçilərin göstərdiyi ikinci səbəb, daha məntiqə uyğundur. Onların fikirincə, axirət dünyasına etiqadsız zalım başçılar, zahirdə özlərini qeyrətli-namuslu göstərsələr də, əsl həqiqətdə, onların xarakterində belə xüsusiyyətlər yoxdur. Dünya nemətlərinə görə millətə zülm edən, millətin qızlarının iffətini düşünməyən başçıların qeyrətli olduğunu zənn etməyə heç bir əsas yoxdur!

Züleyxa gözəl idi və Misir padşahı onun xəyanətini gözəlliyinə bağışlamışdı. Məhz onun bu rəftarı səbəbindən, Züleyxa hətta xəyanəti açıldıqdan sonra belə, Misirin varlı qadınlarına öz eşqi barədə açıq-aşkar danışırdı.

Qurani-kərim «Nəml» surəsinin 16-43-ca ayələrində Süleyman haqqında buyurur:

«Biz Davuda və Süleymana elm verdik...».

«Süleyman Davuda vərəsə oldu və dedi: «Ey insanlar bizə quş dili öyrədildi...».

«Süleyman insan, cin və quşlardan ibarət qoşun topladı...»

«Sonra Süleyman quşları yoxlayıb, dedi: «Hüd-hüdü niyə görmürəm?...».

«And olsun ki, aşkar bir dəlil gətirməsə, ona şiddətli əzab verərəm...».

«Hüd-hüd gəlib dedi: «Sənin bilmədiyin bir şey öyrəndim. Sənə Səbadan doğru xəbər gətirmişəm».

«Mən onlara padşahlıq edən bir qadın gördüm...».

«Mən onun və tayfasının Allahı qoyub, günəşə sitayiş etdiklərini gördüm...».

«(Süleyman dedi:) Mənim bu məktubumu apar, onlara at...»

«(Məktubun məzmunu) Mənə qarşı təkəbbür göstərməyin, yanışa müti olaraq gəlin...».

«(Səba padşahı Bəlqis dedi:) Mən onlara bir hədiyyə göndərəcəyəm...»

«Süleymanın yanına gəldikdə, o dedi: «Siz mənə var-dövlətləmi yardım edirsiniz?...».

«...hansınız Bəlqisin taxtını mənə gətirə bilər?».

«Kitabdan xəbəri olan birisi, «mən onu sənə bir göz qırpımında gətirərəm» dedi».

«Süleyman ona (Bəlqisə) Allahdan başqasına ibadət etməyi qadağan etdi».

Maraqlıdır ki, Süleymanın macərasını ətraflı şəkildə bəyan edən Qurani-kərim, insanların diqqətini nəyə yönəltmək istəyir? Təfsirçilər uyğun macəradan aşağıdakı göstərişləri nəticə çıxarırlar:

1. Hökumət rəhbəri öz ətrafına o qədər diqqətli olmalıdır ki, hətta bir işçinin yoxluğundan xəbərdar olsun;

2. Bir nəfərin səhvə görə cəzalandırılmaması, başqalarını da doğru yoldan azdırır. Rəhbər buna yol verməməlidir;

3. Cəzalandırılacaq şəxsə özünü müdafiə etmək üçün şərait yaradılmalıdır;

5. İstər rəhbər, istər adi fərd, dəlil və məntiqə tabe olmalıdır;

6. Cəmiyyətdə azadlıq elə bir səviyyəyə çatmalıdır ki, adi fərd hökumət başçısına sözünü deyə bilsin;

7. Kimsə öz biliyi ilə kifayətlənməməlidir;

8. Cəmiyyətdə idarəçiliyin mürəkkəbliyi və Süleyman kimi qüdrətli padşahın adi bir quşa möhtac ola bilməsi unudulmamalıdır;

9. Qadın öz zərif təbiəti ilə hökumət başçılığına qadir deyil;

10. Millət, adətən, rəhbərin dinində olur.

Həzrət Peyğəmbərin həyat tarixçəsində aparılan araşdırmalar sübut edir ki, İslamdan əvvəl Məkkə əhli bütpərəst olsa da, Həzrət yalnız bir olan Allaha etiqad etmişdir.

Təfsirçilər arasında Həzrətin (s) hansı dində olması barədə müxtəlif rəylər olsa da, ən məntiqi nəzər budur ki, İslam ona nazil olanadək, Rəsuləllah (s) Allahın yalnız onun üçün müəyyənləşdirdiyi bir proqrama əməl etmişdir.

«Nəhcül-bəlağə»də buyurulur: «Allah-təala Məhəmməd (s) süddən ayrılan zamandan başlayaraq, ən əzəmətli mələyi ilə onu doğru yol və doğru əxlaqa sövq etmişdir».

Əllamə Məclisi rəvayətlərə əsaslanaraq bildirir ki, həzrət Məhəmməd (s) peyğəmbərlikdən əvvəl də peyğəmbərlik məqamında olmuşdur. Daim mələklərin səsini eşitmiş, yuxularından ilham almışdır.

Belə ki, qətiyyətlə deyə bilərik ki, həzrət Peyğəmbər (s) İslam qədərki dövrdə nə məsihi, nə də yəhudi dinində olmamışdır.